Қаржылық сауаттылық дегеніміз не және ол балаларға не үшін қажет?
Қаржылық сауаттылық — бұл ақша мен қаржы құралдарын дұрыс басқару. Ақша автобусқа, мектептегі тамаққа, тәттілерге, ойыншықтарға, жаңа аяқ киімге, жаңа смартфонға және т.б. жету үшін қаржылық сауаттылық негіздерімен танысу қажет.
Қаржылық сауаттылық — бұл қажетті дағды. Біз әріптестерімізді өз тәжірибесімен бөлісуді сұрадық.
Анастасия М., ұлы 8 жаста:
«Мен 17 жасымнан бастап ата-анамнан бөлек тұрамын және әрқашан ертеңгі күнді ойламай өмір сүрдім. Ақша біткен кезде мен әрдайым таң қалатынмын, өйткені мен қаржыны басқару туралы ештеңе білген жоқпын. Сол себепті маған қиын болды. Менің жинақ ақшам болған жоқ, сондықтан форс-мажор болған кезде ақшам жеткіліксіз болды. Ал енді мен ақша жинап, қауіпсіздік қордың қажеттілігін түсініп отырмын. Сондықтан енді ұлымды қаржылық сауаттылыққа үйретуге тырысамын».
Ксения Н., қызы 7 жаста: «Менің балам бірінші сыныпты бітіргенімен, тауарлардың құнын әлі де түсінбей жүр. Мен оған ақша беремін, бірақ ол барлығын сағыз бен ойыншықтарға жұмсайды да, кейін самокат немесе онлайн ойынды сатып алуды сұрап, мен оған жоқ дегенде ренжіп қалады. Менің ойымша, мен оны қазірден бастап дұрыс үйретпесем, болашақта оған қиын болуы мүмкін».
|
Қаржылық сауаттылық — бұл маңызды дағды. Сондықтан оны бала кезден бастап үйреткен жөн. Ақшаны дұрыс пайдалану өмірде өте қажет болады. Сондықтан 3–4 немесе 7–8 жастан бастап балаларды қаржылық сауаттылыққа үйрете бастауға болады.
Қаржылық сауаттылықты қалай дұрыс оқыту керек?
Ең бастысы — балалар ата-аналарына қарап үйренеді.
Ересек адамдар күн сайын ақшаны қолданады. Біз бұл әрекеттерді әрдайым жасағандықтан, оларға көп көңіл бөлмейміз. Адамдардың көбі бұл балаларға қызықты емес деп ойлайды. Бірақ іс жүзінде бұл олай емес.
Мысалы, баламен бірге дүкенге барып көріңіз. Сізге ол қызықсыз болып көрінсе де, бала қызығып кетуі мүмкін. Дүкенге барған кезде:
- Тауарлардың бағаларын айтуға болады. Балалар, әсіресе мектеп жасына дейінгі балалар ақшаның құндылығын түсінбейді. Сондықтан балаға түсінікті болатындай етіп түсіндіріп көру керек. Мысалы, нан киндердің жартысы сияқты, ал ет төрт киндер сияқты тұрады деп айтуға болады. Осылайша балада түсінік пайда болады. Дүкенге бірге барған кезде баланы санауға,
- тауарларды таңдауға үйретуге болады. Балаға өз таңдауыңызды түсіндіріңіз. Балаға да таңдау жасауға рұқсат беріңіз. Өйткені дұрыс таңдау жасай білу де дағды болып табылады. Оны да бала кезден бастап үйренген дұрыс.
Біртіндеп бала қажетсіз және сапасыз тауарларға ақша жұмсаудың қажеті жоқ екенін түсіне бастайды. Ал өскенде бұл түсініктер оған болашақ өмірде көмектеседі.
- Сатып алулар үшін қалай төлеуге болатынын көрсетіңіз. Дүкенге барған кезде бала ақша санауды және чекті тексеруге үйренеді. Осындай қарапайым мысалдардың негізінде ол ақшаның қажеттілігін түсініп, оны пайдалануға үйренеді.
Көптеген адамдар баланың жасына қарап оны үйрету қажет деп ойлайды. Мысалы, бірінші сынып оқушысы дүкенге өзі баруы керек, ал жетінші сынып оқушысы инвестициялау және сақтандыру туралы білуі керек деп санайды.
Бірақ балалар әртүрлі болады және оларды мәжбүрлеп оқытудың қажеті жоқ. Одан да баланың қызығушылықтарына қарап, оны үйрету қажет. Егер бала өзі ақша туралы сұрайтын болса, оған қарапайым мысал ретінде түсіндіріп көріңіз. Ал бала ірі сатып алуды жасағысы келсе, салымдар мен инвестициялар туралы айтуға болады. Сонда баланың қызығушылығы жоғары болады. |
Балаға не үйрету маңызды?
Тұрмыстық қаржылық сауаттылық. Бұл бастапқы деңгей: балаға ең алдымен ақшаның не екенін түсіндіру қажет.
Жоғарыда біз дүкенге бірге бару туралы айттық. Енді тағы басқа маңызды тақырыптарға көшуге болады:
- Ақша қайдан келеді? Бала отбасының табысы ата-ананың еңбегімен байланысты екенін түсінуі керек. Ол үшін оны жұмысқа әкеліп, жұмысыңызбен таныстыруға болады. Егер ол мүмкін емес болса, жұмыс орнында жасалған видеоны көрсетуге болады. Сағатына, күніне немесе айына қанша ақша табатыныңызды айтыңыз. Сонда бала ақшаны табу оңай емес екенін түсінеді.
- Дүкендегі сатып алулардан басқа мектептегі асханада тамақ үшін, жанармай құю станциясында бензин үшін төлеуді, коммуналдық қызметтер және үйірмелер үшін төлеуді көрсетіңіз. Үлкен балаларға салықтар, әлеуметтік аударымдар және басқа да міндетті төлемдер туралы айтуға болады. Сонда бала шығындардың мәнін түсінеді.
- Банк дегеніміз не және ол қалай жұмыс істейді? Кішкентай балаларға қолда жоқ ақша, карта мен банкоматты пайдалану, ақша алу және толықтыру туралы айтуға болады. Үлкен балаларға депозиттер мен банк қызметтерін түсіндіруге болады.
Негізгі қаржылық сауаттылық. Бала ақша не екенін түсінсе, оны басқаруды үйрену қажет.
- Адамдар өз бюджетін жалақыға негізделіп жоспарлайды. Балалардың тұрақты табысы - ол ата-аналары ұсақ шығындарға беретін ақшасы. Оны балаларға тұрақты түрде беру керек. Сонда бала оны үнемдеуге, жұмсауға, жинауға үйренетін болады.
Жеке қаржы сарапшысы Василий Мещеряков:
Өйткені міндетті шығындарға берілетін ақша қаржылық сауыттылыққа үйретпейді. Бала оны өз таңдауы бойынша жұмсай алмайды. Сондықтан бұдан бөлек ақша беру керек.
Оның мөлшері бала мен ата-аналарға байланысты әртүрлі болуы мүмкін. Себебі адамдар әртүрлі. Мектеп жасына дейінгі балаларға аптасына 1000 теңге жеткілікті болады. Оқушылардың қажеттіліктері өседі, сондықтан соманы да көбейту керек». |
- Енді бюджетті басқаруға көшуге болады. Бала өзінің кірістері мен шығыстарын жаза алатын дәптер алыңыз. Егер ата-аналар бюджетті өздері жүргізсе, оны үлгі ретінде балаға көрсетуге болады.
- Балаға ақшаны бірден жұмсаудың қажеті жоқ туралы, одан да ақшаның бір бөлігін жаңа ойыншыққа, велосипедке және т.б. жинауға болатыны туралы айтыңыз. Ақша жинауға үйреті оңай емес. Сондықтан ол бірден болады деп ойламаңыз.
Жеке қаржы жөніндегі сарапшы Василий Мещеряков былай дейді: Сондықтан балаға өз ақшасын қалаған заттарға жұмсауға рұқсат беріңіз. Уақыт өте келе бәрі өзгереді. Бала қымбат заттарды сатып алғысы келетін сәт келеді. Ақшасы жетпей қалған кезде ақша жинау туралы айтыңыз.
Балаға қызықты болуы үшін депозит ашуды ұсыныңыз. Бастапқыда балаға қиын болуы мүмкін. Бірақ сіз оған ұрыспаңыз. Уақыт өте келе бала барлығын түсіне бастайды. Өзінің ақшасы 6–7 жасында болса, 8–9 жаста ол оны қажетсіз заттарға жұмсауды тоқтатып, 10–11 жасында ақша жинай бастайды, ал 12 жасқа келгенде қызығып, ақшаны өзі басқаратын болады». |
Ұзақ мерзімді мәселелердегі қаржылық сауаттылық. Қаржыны басқаруды үйренген және көбірек білгісі келетін немесе кірісті арттырғысы келетін үлкен балалар үшін.
Осындай балалар шығындарды жоспарлай алады: шығындарды талдап, бір-екі ай бұрын бюджет жасай алады. Бұл қажетсіз шығындардан бас тартуға немесе үлкен мақсатқа — қымбат гаджетке немесе саяхатқа ақша жинауға көмектеседі.
Инвестициялар туралы айтыңыз. Кейбір құралдар мысалы, депозиттік сертификаттар немесе мемлекеттік облигациялар балаларға да қолжетімді.
Балалар ата-аналарына қарап үйренеді. Бірақ сіздің біліміңіз жеткіліксіз болса, бірге курстардан өтуге, каржы туралы кітаптар оқуға немесе бейнематериалдарды көруге болады.
Қаржылық сауаттылықты дамытуға көмектесетін кітаптар мен үстел ойындары
Жеке қаржы сарапшысы Василий Мещеряков балалар мен жасөспірімдерге арналған қаржылық сауаттылық кітаптарының келесі тізімін ұсынады:
- Бодо Шефер «Пес по имени Мани».
- Игорь Липсиц «Удивительные приключения в стране Экономика».
- Даг Локхарт «Бережливый дельфин Дейзи», «Планируй как панда Пула», «Трать с умом как зайчик Фунди».
- Лиана Шнайдер «Конни и карманные деньги».
- Татьяна Попова — «Волшебный банкомат»
- Джеймс Маккена — «Твой первый миллион»
- Гейл Карлиц и Дебби Хониг — «Начинающий инвестор»
- Наталья Попова — «Финансы для тинейджеров»
- Джордж Клейсон — «Самый богатый человек в Вавилоне»
- Сергей Бондаренко и Ирина Золотаревич — «Хочу зарабатывать. Полезные советы для детей и подростков +60 идей заработка»
Қаржылық сауаттылықты арттыруға арналған үстел ойындары:
- «Мачи коро». Бұл мектепке дейінгі және бастауыш мектеп жасындағы балаларға арналған экономикалық стратегия ойыны. Ойыншылардың мақсаты — қаланы абаттандыру. Қаласы бірінші болып байыған ойыншы жеңімпаз болады. Ойын санауға, есте сақтауға, логикалық ойлауға, стратегияны ойластыруға үйретеді.
- «Cashflow» немесе «Денежный поток». Жоғары сынып оқушыларына арналған қаржылық сауаттылық жаттықтырғышы. Ойын барысында балалар мамандық таңдау, жалақы алу, пассивті табыс қалыптастыру, жұмыстан шығу, балалы болуға үйренеді. Ойыншылар бюджетті басқаруды, активтер мен пассивтерді ажыратуды үйренеді және жинақ пен инвестициялау құралдарын қолданады. Ойын іскерлік қасиеттер мен дұрыс қаржылық түсініктерді дамытады.
